Đại nguyên soái Đào Kỳ là đại anh hùng trong cuộc khởi nghĩa của vua Trưng. Ngài lĩnh chức Đại tư mã tương đương với ngày nay là Tổng tư lệnh quân đội.
Đào Kỳ hay Đào Tam Lang (17-43), Ông sinh vào niên hiệu Thiên Phụng thứ 4 đời Vương Mãng, nhằm năm Đinh Sửu, tháng 6, ngày 24, giờ Tý tại Nông Cống huyện Lương Giang phủ Thiện Thiên, quận Cửu Chân nay là Thanh Hoá. Cha ông là Đào Thế Kiệt một lạc hầu yêu nước tại Cửu Chân.
Ông là người văn võ song toàn, mưu lược anh minh. Năm 15 tuổi Đào Kỳ mồ côi cả cha lẫn mẹ. Ông lấy vợ là Nguyễn Phương Dung quê ở trang Vĩnh Tế, huyện Lang Tài, dung mạo như hoa lại đoan trang ngoan nết, giỏi võ giỏi văn.
Do chính sách đồng hóa gắt gao và bóc lột hà khắc của nhà Đông Hán đối với người Việt tại Giao Chỉ đương thời, Tô Định lính giặc Hán cùng bọn cường hào ồ ạt, hùng hổ, hò hét khoa đao chém giết, hãm hiếp, đốt phá... trong huyện Lang Tài nơi vợ chồng Đào Kỳ - Phương Dung sinh sống. Đào Kỳ chống sào đẩy thuyền đưa Phượng Dung và gia quyến rời khỏi làng Cối nhỏ nghèo, trốn tránh sự truy lùng của Tô Định. Hai vợ chồng tìm những người mang khăn tang trên đầu có mối thù giặc trong lòng nói với họ hãy tập hợp lại, cùng trai làng, gái làng tập luyện kín đáo với nhau để che chở cho dân trong vùng.
Nghe tin vùng Mê Linh có Hai Bà Trưng dựng cờ khởi nghĩa nên Đào Kỳ - Phương Dung dẫn theo đoàn người hai trăm tráng sĩ tìm đến với Trưng nữ chủ và họ mang khăn trắng để tỏ rằng họ đều có nợ máu và họ quyết sống mái với kẻ thù ai nấy đều chít khăn tang trắng, quần áo bụi bặm
Đoàn quân xuất trận, Trống trận nổ, như sấm như sét, trống trận ngày đêm rung trời động đất, gầm lên như tiếng núi đổ, rền vang đi khắp nơi. Tiếng trống vang đi xa mãi tới những rừng đại ngàn và làm nổi sóng bể cả, nơi mặt trời ẩn náu đánh tan tác quân thái thú Tô Định. Tô Định cầu cứu Mã Viện đem quân tiếp tế quả nhiên giặc vấp phải sức kháng chiến quyết liệt của quân dân Việt đã phải rút về phía Bắc. Hai tướng Đào Kỳ - Phương Dung chặn đánh. Giặc cắm đầu, quẳng giáp mà chạy. Trưng Vương cho lệnh hai tướng vẫn đóng lại ở Lạng Sơn, quân Hai bà chiếm lại Thành Luy Lâu trong đó đánh đuổi Tô Định, thu lại 65 thành trì.
Hết bóng giặc thù, Đào Kỳ được phong trấn thủ huyện Đông Ngàn, và Phương Dung phong tước Công chúa, cùng chồng chăm lo mọi việc trong quận hạt. Huyện thành được xây dựng ngay nơi thành cũ Cổ Loa của An Dương Vương xưa, trên mảnh đất gọi là làng Ốc. Vợ chồng Đào Kỳ về sửa lại thành quách, lập dinh sở, mở đường làm cầu. Loa thành lại trở thành một nơi đô thị đông vui. Ngày qua tháng tới, ba năm liền được mùa, dân no, làng vui, những thôn xóm mới mọc lên, dân huyện Đông Ngàn đều ca ngợi vợ chồng quan trấn thủ hiền từ và chăm sóc tới dân.
Ba năm sau, Mã Viện phát xâm lược, vợ chồng Đào Kỳ cùng nhiều tướng khác đã lên Lạng Sơn chống giặc, Hai tướng đánh với giặc bảy trận trong ba ngày, giặc phải bỏ đường Lạng Sơn mà chia làm nhiều đạo mới tiến được sâu vào nội địa. Giặc hợp quân ở vùng Bắc sông Đuống chính là vùng trấn thủ của Đào Kỳ. Vợ chồng Đào Kỳ, Phương Dung nóng lòng được trở về đánh giặc ngay trên đất quê hương. Trưng Vương không cho lệnh gọi về. Hai vợ chồng đành nắm quân chờ để chặn đánh giặc khi chúng bị quét phải rút chạy về biên giới.
Phía trận địa Lãng Bạc, quân hai Bà gặp yếu thế lệnh cho Phương Dung, Đào Kỳ về mở mặt trận Bắc sông Đuống để gỡ thế nguy quân Vua Bà rút về Cẩm Khê. Hai vợ chồng đem quân về cứu. Nhiều trận đánh lớn diễn ra ở vùng Bắc sông Đuống. Có lần Phương Dung, Đào Kỳ cưỡi ngựa sóng nhau đứng trên đồi cao nhìn thế giặc đóng quân kéo dài từ đồi nọ tới lũng kia, giáo dựng tua tủa, cờ xí rợp trời, trông chẳng khác một con rắn hoa đang trườn mình, mà không biết chủ tướng giặc đóng ở chỗ nào. Hai người nhìn ngắm một hồi rồi bảo nhau cứ giữa trận mà đánh, bèn ruỗi ngựa xuống đồi, quân bốc theo sau, múa giáo huơ đao. Do vừa chống giặc tiền phương lại yểm trợ Vua Bà, Đào Kỳ - Phương Dung bị vào giữa trận thì từ hai đầu trận giặc cuộn lại vây chặt, hai tướng Việt vào giữa. Giặc dồn đến lớp lớp đan dày, tiếng chiêng, trống, tiếng la thét vang trời quân của Đào Kỳ, Phương Dung bị chia ra từng mảnh, không còn sức mạnh nữa. Hai tướng biết mình lầm lỡ, cố sức mở đường máu tìm lối ra, vợ một nơi, chồng một ngả đều đã bị thương nặng. Về cách Loa thành chỉ ba dặm là tới thì Đào Kỳ kiệt sức hy sinh, Phương Dung phá được vòng vây, cùng vài bộ tướng phóng ngựa tìm về Loa thành. Chợt thấy xa xa có bầy quạ lượn đen, tiếng quạ kêu dữ tợn, Phương Dung hồi hộp trong lòng, phóng ngựa chạy thẳng tới nơi. Thấy xác chồng nằm trên đất, đao cắm bên mình, nàng bèn nhào xuống ôm lấy chồng, ngất đi. Bà lão và các tướng gọi hồi lâu, nàng tỉnh dậy, liền nâng lưỡi đao của chồng trên tay, than rằng : " Quân tan tác hết rồi, chúa mất, chồng cũng mất, ta còn sống sao được nữa ! ". Các tướng chưa kịp can thì Phương Dung đã gục xuống, máu đỏ đao báu. Mọi người đào đất đắp mộ cho đôi vợ chồng anh hùng ngay dưới gốc đa. Hai ngôi mộ của đôi vợ chồng Phương Dung, Đào Kỳ nằm sóng bên nhau dưới bóng rợp mát của cây đa cổ thụ. Hôm đó là ngày mười sáu tháng tám năm Quý Mão (năm 43).
Bốn câu thơ này chép trong truyện của Bắc bình vương Đào Kỳ và phu nhân Phương Dung hiện đền thờ hai vị vẫn còn tại Cổ loa:
Sinh vi lương tướng, tử vi thần,
Vạn cổ cương thường hệ thử nhân.
Loa địa song đôi, thu nguyệt ảnh,
Anh hùng liệt nữ tướng quân phần.
Dịch nghĩa
Sống là tướng giỏi, thác làm thần,
Vạn đại cương thường nặng tấm thân.
Hai bóng thành Loa trăng thu sáng.
Anh hùng liệt nữ mộ nghìn năm.
Câu đối vịnh Phương Dung, Đào Kỳ:
"Vi lý Phục Ba thi, loan giá lâm lưu không ẩm hận,
Bất Tiên Trấn giáp, Loa thành quy mã thượng trì thanh"
Dịch nghĩa
"Chưa bọc xác Phục Ba, sống cảnh xa loan còn vang uất hận,
Chẳng rời giáp Tiên Trấn, ngựa về thành Ốc vẫn vọng âm thanh"
Thần phả ghi trong cả nước Việt có 72 nơi thờ ông
Dưới đây là hình ảnh lăng mộ thờ Tướng quân Đào Kỳ và Bà Phương Dung tại đồng thôn Phúc Thọ, xã Mai Lâm, huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội
Đại nguyên soái Đào Kỳ - Công chúa Phương Dung
- Đình Phúc Xá hay còn gọi là đình Bắc Biên, thuộc tổ dân phố số 8, phường Ngọc Thụy, quận Long Biên, Hà Nội. (tên trước đây là Đền Cơ Xá)
- Đền Đức Ông tại Phúc Xá, phường Ngọc Thụy - Quận Long Biên – Thành phố Hà Nội
- Thanh Am (tên nôm là làng Đuống) thuộc phường Thượng Thanh, quận Long Biên, Hà Nội
- Đình Lộc Hà, xã Mai Lâm, huyện Đông Anh, Hà Nội
- Đền Hội Phụ, Đông Hội, Đông Anh, Hà Nội; Làng khoa bảng trên mình chim phượng hoàng
- Đình Ngọc Động (tên nôm là đình làng Lị), xã Đa Tôn, huyện Gia Lâm, Hà Nội
- Nghè Lê Xá, xã Đa Tốn, huyện Gia Lâm, Hà Nội
- Đình Đông Trù, Thôn Đông Trù, xã Đông Hội, huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội
- Đình Thái Bình và chùa Diên Phúc thuộc thôn Thái Bình xã Mai Lâm, huyện Đông Anh, Hà Nội