Tương truyền Bạch Hạc Tam Giang là chỉ huy thuỷ quân của vua Hùng thứ 18. Ngài tên là Đào Trường, sinh ngày 12 tháng 2 âm lịch, có công đánh giặc Thục và dẹp loạn ở Hồng Châu (Hải Dương), được phong Thổ lệnh thống quốc đại vương, giữ chức Quốc thống trưởng lệnh đô đại Lạc Long hầu đại tướng quân, thống lĩnh thành Phong Châu, trấn giữ thành Bạch Hạc.

Từ Hồng Châu về, ngài mất ngày 10 tháng 6 âm lịch. Nhà vua truyền cho 172 thôn sở tại và hành cung lập miếu thờ, ban mỹ tự “Thượng đẳng phúc lệnh, vạn cổ huyết thực, dữ quốc đồng hưu, vĩnh vi hằng thức”. Sau đó vua còn lệnh cho thành Phong Châu, thuộc vùng Bạch Hạc Tam Giang, Quán Tam lập miếu thờ, đắp tượng Thổ lệnh Thạch Khanh tay cầm long đao.

Đình Đăm (Đình Tây Tựu) thuộc phường Tây Tựu, quận Bắc Từ Liêm, Hà Nội. Đình thờ tướng Đào Trường (tức thánh Bạch Hạc Tam Giang) là người có tài kinh bang võ nghệ cao cường, được tiến cử làm thổ lệnh trường, cai quản quận Sơn Nam.

Đình Tây Tựu là công trình kiến trúc cổ kính được xây dựng từ thời Lê, do bà Nguyễn Thị Tính, một người phụ nữ tài sắc của quê hương đã trở thành cung phi thứ 8 (vợ vua Lê Thế Tông), cho dân lấy gỗ, kén thợ giỏi ở kinh đô về Tây Tựu xây dựng đình làng.

Đình Đăm toạ lạc trên khu đất cao ráo, thoáng đãng giữa tổ dân phố Trung phường Tây Tựu, hướng chính của đình quay về phía Tây. Đình Đăm có một địa thế rất lý tưởng, trước mặt là cánh đồng rộng trông sang xứ Đoài, sau lưng là đầm nước trũng gọi là Thuỷ ác, bên phải có ngọn núi Đống Chay chầu về, bên trái có dòng sông Nhuệ uốn khúc bao lấy nhà Thuỷ toạ rồi lượn xuống phía Đông Nam tạo cho đình có thế “Tả thanh long, hữu bạch hổ”, theo quan niệm truyền thống đây là ngôi đình có vị thế đế vương, là khởi nguồn cho sự thịnh đạt phát triển của làng quê, là niềm đất tụ linh tích phúc cho nhân khang vật phú.

Đình Đăm không chỉ là di tích lịch sử văn hóa mà còn là một trong những di tích cách mạng kháng chiến tiêu biểu của Quận Bắc Từ Liêm.

Hội Bơi Đăm truyền thống là một trong những lễ hội đặc sắc nức tiếng đã đi nhắc đến trong câu ca dao: “Bơi Đăm, rước Giá, hội Thầy” hay câu ca “Làng Đăm có hội đua thuyền. Có lò đánh vật có miền trồng hoa”. Hội Bơi Đăm được tổ chức từ ngày mùng 9 đến 11 tháng Ba (âm lịch).

Các hoạt động lễ hội như một bảo tàng sống về văn hoá đặc thù của địa phương, của dân tộc đó được lưu truyền, kế thừa qua nhiều thế kỷ. Lễ hội truyền thống hàng năm là sự tái hiện không gian văn hoá và chiến thuật luyện tập và tiến công bằng thuỷ quân của tướng Đào Trường thời Hùng Duệ Vương.

Lễ hội truyền thống là loại hình sinh hoạt văn hoá, là sản phẩm tinh thần của người dân được hình thành và phát triển trong tiến trình của lịch sử. Kế thừa và phát huy truyền thống đạo lý dân tộc, lễ hội làng Đăm là sự kiện quan trọng của địa phương nhằm tôn vinh hình tượng thiêng liêng và tỏ lòng tri ân công đức đối với vị tướng lĩnh anh hùng – Đức Thánh Bạch Hạc Tam Giang.

Đây cũng là dịp để những người con của quê hương tìm về nguồn cội và du khách xa gần đến với Tây Tựu, khám phá những nét đẹp truyền thống của đất và con người nơi đây.

Theo truyền thuyết, thần Bạch Hạc được tôn thờ tại Đình Tây Tựu, huyện Từ Liêm, Hà Nội, như sau:

Đình Tây Tựu thuộc xã Tây Tự huyện Từ Liêm nằm về phía Tây thành phố, cách trung tâm Hà Nội khoảng 20km. Tây Tựu là một làng Việt cổ có nguồn gốc tạo dựng, phát triển từ rất lâu đời và tên cổ xưa là làng Tây Đam, sau này gọi là Đăm.

Dấu ấn văn hóa của thời dựng nước còn được lưu lại qua tục thờ vị thần Bạch Hạc Tam Giang – Người có công trong việc đánh đuổi giặc ngoại xâm bảo vệ nước Văn Lang thời Vua Hùng.

Nội dung tấm bia đá còn lưu tại đình có niên hiệu Cảnh Hưng thứ nhất (1740) cho biết ngôi đình được khởi dựng từ thời Lê, do bà Nguyễn Thị Tính – một người phụ nữ tài sắc của quê hương đã trở thành đệ bát cung phi (vợ vua Lê Thế Tông), cho dân lấy gỗ, kén thợ giỏi làm ở kinh đô về Tây Tựu xây dựng đình làng. Bạch Hạc Tam Giang là vị phúc thần được thờ tại đình, miếu Tây Tựu, một nhân vật được nhiều làng quê Việt Nam tôn vinh làm thành hoàng làng. Theo cuốn “Bạch Hạc Tam Giang Thánh Vương Ngọc Phả” hiện còn, thì ông Đào Trường (tức Bạch Hạc Tam Giang) là con trai thứ ba của ngài Thái Phó Bộ trưởng đất Hoan Châu tên là Đào Bột. Tướng Đào Trường có tài kinh bang, tế thế, võ nghệ cao cường, được tiến cử làm Thổ lệnh Trưởng cai quản quận Sơn Nam. Khi ấy, giặc phương Bắc đem quân xâm lược Văn Lang. Trước nạn ngoại xâm, Hùng Duệ Vương ( Vua hùng thứ 18) đã vời Thổ lệnh Đào Trường về triều để bàn kế đánh giặc. Thổ lệnh tâu rằng: “Nên đóng đường thủy mà đánh”. Nhà vua nghe theo và giao cho Đào Trường thống lĩnh thủy quân, chỉ một trận đã dẹp tan quân giặc. Thắng trận, Đào Trường được triều đình phong làm Thổ lệnh thống quốc Đại Vương trấn giữ kinh thành Bạch Hạc, chức Quốc Trưởng Lệnh Đô – Lạc Long hầu đại tướng quân. Sau đó Thổ lệnh Đào Trường còn chỉ huy quân đội Văn Lang đánh tan cuộc xâm lược lần thứ hai của giặc phương Bắc và dẹp yên loạn ở Hồng Châu. Trên đường thắng trận từ Hồng Châu trở về, Đào Trường đã giao quyền chỉ huy quân đội cho em là Thạch Khanh để theo dòng sông nhỏ tới trang Tôn Thất và hóa tại đây. Nghe tin ông mất, nhà vua vô cùng thương tiếc và đã cho tổ chức tang lễ trọng thể, phong cho Đào Trường là Thượng đẳng phúc thần và cho phép 172 làng lập đền thờ Bạch Hạc Tam Giang. Đình miếu Tây Tựu có khởi nguồn tạo dựng khoảng thế kỷ 16 và tồn tại đến nay đã trải qua nhiều lần tu sửa chữa.

* Xét theo tên thì ở đây ta có hai anh em–anh là Thổ, tức là đất, và em là Thạch, tức là đá, là núi. Và lại nói đến dụng binh đường thủy và thi nhảy qua sông, là nói đến sông. Đất, núi, sông là những cái tạo thành sơn hà đất Việt.

Đất là anh, vì đất là chính, đất ở mọi nơi, vì thế là khi Thạch Khanh nhảy qua sông đã thấy anh Thổ Lệnh đứng đó rồi. Đất đùm bọc và nuôi dưỡng núi sông.

Thờ thần Đất và Núi tức là thờ nước Việt.

Trong truyện mở đầu bằng dự tính khắc 3 tượng, nhưng về sau lại chỉ nhắc đến hai anh em Thổ Lệnh và Thạch Khanh. Có lẽ tượng thứ 3 là cho Sông, mà mọi người quên mất hay sao?

* Bạch Hạc trong “Thần Uy Hiển Bạch Hạc” có nghĩa là chim hạc trắng. Chim là vật tổ biểu tượng của dân Việt như ta thấy trên các trống đồng Đông Sơn.

(Trần Đình Hoành bình)